Энергетика саласының жағдайы мен болашағы. ҚР-да электр энергиясын тұтынудың алдағы жылдарға арналған өсу болжамдары. Жабдықтардың тозу деңгейі.
Қазақстанның электр энергиясы мен қуаты нарығын талдау 2022 жылғы желтоқсанда Қазақстанның бірыңғай электр энергетикалық жүйесінде (БЭЖ) энергия тұтынудың айтарлықтай өскенін көрсетті.
Мәселен, 2022 жылғы 7 желтоқсанда қазақстандық энергожүйенің бүкіл тарихындағы тарихи ең жоғары жүктеме – 16 459 МВт тіркелді. Бұл ретте елдің электр станцияларының жиынтық генерациясы тек 15 203 МВт құрады. Тапшылық ресейлік электр жүйесінен жоспардан тыс ағындар есебінен жабылды.
Елеулі теңгерімсіздіктер жағдайында Жүйелік оператор Қазақстанның БЭЖ-нің сенімді жұмысын қамтамасыз ету мақсатында ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың электр энергиясын тұтынуына шектеу енгізе отырып, қазақстандық энергожүйенің Солтүстік, Оңтүстік, сондай-ақ Батыс аймағы бойынша “Авария” режимін жариялауға мәжбүр болды.
2022-2028 жылдарға арналған электр энергиясының бекітілген болжамды теңгеріміне сәйкес Қазақстанда электр энергиясын тұтыну 2022 жылы 119,7 млрд.кВтсағ, өндіріс – 115,1 млрд. кВтсағ, тапшылық – 4,6 млрд. кВтсағ құрады. Ағымдағы 2023 жылы тапшылық 5,9 млрд. кВтсағ дейін артады.
Электр энергиясы мен қуатқа деген қажеттілікті жабу үшін генерацияның жүйелі жетіспеушілігі ҚР электр станцияларында жиі авариялық және жоспардан тыс жөндеу жұмыстарының салдарынан туындайды.
Сондай-ақ, Қазақстанның электр станцияларының негізгі жабдықтарының физикалық тозуының едәуір артуына назар аударылады. Қазақстанның негізгі көмір генерациясының басым бөлігі кеңестік жылдары салынған, оның тозуы 75% – ға жетеді. Электр станцияларының жағдайын қанағаттанарлықсыз деп бағалауға болады – негізгі жабдықтарды күрделі жөндеуді және ауыстыруды қажет етеді.
Қазақстан Үкіметінің 2009-2015 жылдар кезеңіндегі “Тарифті инвестицияға айырбастау” саясаты жабдықтарды ауыстыруға және күрделі жөндеуге елеулі серпін берді. Бұл оң тәжірибе болды, бірақ кейінгі жылдары әр түрлі себептерге байланысты тарифтерді ұстап тұру курсы қабылданды.
2016-2022 жылдары инвестициялық бағдарламаларды жеткіліксіз қаржыландыру электр станциялары жабдықтарының жалпы техникалық жағдайына әсер ете алмады. Алдыңғы жылдары қол жеткізілген сенімділік көрсеткіштерін сақтау негізгі және қосалқы жабдықтардың, электр станциясының ірі жалпыстанциялық тораптарының физикалық және моральдық ескіруі сияқты жағымсыз факторлардың әсерін жабатын тұрақты инвестицияларсыз мүмкін емес. Өз мерзімінде жұмыс істеген жабдықтарды тиісті жаңартусыз және ауыстырусыз негізгі жабдықтардың сипаттамаларының нашарлауы, апаттылықтың ұлғаюы, жабдықтардың пайдалану сенімділігінің төмендеуі және электр станциясы жұмысының экономикалық көрсеткіштері сөзсіз.
Әрі қарай жеткіліксіз қаржыландыру электр станциялары ағымдағы техникалық жағдайды сақтай алмайтын жағдайға әкеледі. Негізінде, электр станциялары жұмыс істеу шегіне жетіп, жылдан жылға өз жұмысының тиімділігі мен өндіріс сенімділігін жоғалтады.
Жабдықтардың сенімділігі мен тозуының жеткіліксіздігі проблемалары барлық дерлік электр станцияларына тән, бұл Қазақстанның бірыңғай электр энергетикалық жүйесінің тұрақтылығын бұзу және ірі жүйелік апаттың туындау қаупін тудырады.
Сондай-ақ, жабдықтарды күрделі реконструкциялау немесе ауыстыру мүмкіндігіне Қазақстандағы бірдей қуат тапшылығы әсер етеді. Жаңарту жөніндегі жұмыстардың елеулі көлемін орындау үшін генерациялайтын жабдықтарды ұзақ мерзімге (6 айдан 12 айға дейін) тоқтату қажет, бұл жағдайды тек ушықтырады.
Электр энергиясына өсіп келе жатқан сұраныс және электр станцияларының физикалық тозуына байланысты ескі қуаттарын пайдаланудан шығару Қазақстанда жаңа қуаттарды айтарлықтай енгізуді талап етеді: 2030 жылға қарай 11-12 гигаватт және 2050 жылға қарай 32-36 гигаватт, жаңартылатын энергетика объектілерінің белгіленген қуатын есептемегенде.
Ұлттық экономиканың өсуі электр энергетикасы саласының озық дамуын талап етеді. Сектордың тұрақты дамуының негізгі факторлары елеулі инвестициялар және Қазақстан тұтынушыларын сенімді электрмен жабдықтау үшін тиімді басқару болып табылады.
Энергия жүйесінде қуат резервтерінің болмауы Қазақстан БЭЖ-нің Ресей Федерациясының энергия жүйесіне тәуелділігін арттырады, осылайша еліміздің энергия тәуелсіздігін төмендетеді, сондай-ақ жүйелі апаттар қаупін арттырады.
Мәселені жүйелі шешу үшін жаңа өндіруші қуаттарды енгізу және жұмыс істеп тұрған электр станцияларын жаңғырту, жаңарту, техникалық жарақтандыру бойынша бірқатар жобаларды іске асыру талап етіледі. Бұған балама жоқ! Үкімет пен Самұрық-Қазына қоры бірқатар жобаларды, соның ішінде Павлодар өңірінде жүзеге асыруды көздеп отыр. Атап айтқанда, Екібастұз ГРЭС-2-де 3-ші энергоблок, ал кейіннен басқа да энергоблоктар салынатын болады.
